Ο 20ος αιώνας ήταν ο αιώνας του άγχους. Ο 21ος αιώνας θα είναι ο αιώνας της κατάθλιψης
Δυστυχώς, αυτή δεν είναι μια «πεσσιμιστική» άποψη αλλά το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει κανείς από τις δημοσιεύσεις και τα ευρήματα της Παγκόσμιας Ψυχιατρικής Εταιρείας. Η κατάθλιψη, ένας όρος που έχει χρησιμοποιηθεί σε επίπεδο κατάχρησης ώστε να περιγράψει οποιασδήποτε φύσης και έντασης διαταραχή διάθεσης, είναι στην πραγματικότητα μια ιατρική κατάσταση με πλήθος συμπτωμάτων στο επίπεδο της σκέψης, του συναισθήματος και της συμπεριφοράς που επηρεάζει άμεσα τη λειτουργικότητα του ατόμου.
Προερχόμενη από τα δύο συνθετικά κατά+θλίψη (καταπίεση), ο όρος, σε πολύ αδρές γραμμές, αναφέρεται σε μια συναισθηματική κατάσταση πολύ μεγάλης θλίψης. Ακόμα και στην εποχή των αρχαίων Ελλήνων, την περίοδο της Ιπποκράτειας ιατρικής, περί τον 5ο αιώνα π.Χ., είχε χρησιμοποιηθεί ο όρος μελαγχολία για να περιγράψει απαισιόδοξους, κατηφείς και θλιμμένους ανθρώπους, μία εικόνα που ομοιάζει πολύ με τον σύγχρονο όρο της κατάθλιψης.
Περνώντας όμως τους αιώνες και φτάνοντας στη σύγχρονη εποχή και τον σύγχρονο τρόπο ζωής, παρατηρούμε ότι η κατάθλιψη εμφανίζεται ολοένα και συχνότερα σε ολοένα και περισσότερους ανθρώπους με τον επιπολασμό (συχνότητα εμφάνισής της στον πληθυσμό) να βρίσκεται περίπου στο 10% με διαρκείς αυξητικές τάσεις. Αυτό σημαίνει ότι ένας στους δέκα ανθρώπους που γνωρίζετε, θα εμφανίσει κατάθλιψη σε κάποια περίοδο της ζωής του.
Τι εννοούμε όμως με τον όρο κατάθλιψη;
Όπως είπαμε και πριν, ο όρος έχει καταχραστεί από την καθημερινή ομιλούμενη γλώσσα και σίγουρα δεν αναφέρεται σε μια παροδική χειροτέρευση της διάθεσης μας που μπορεί να ξεπεραστεί άμεσα. Αντίθετα, η κατάθλιψη είναι μια σοβαρή διαταραχή του συναισθήματος που χαρακτηρίζεται από την επίμονα πεσμένη διάθεση, την απώλεια ενδιαφέροντος για συνηθισμένες δραστηριότητες, ένα διαρκές αίσθημα κόπωσης, διαταραχή ύπνου (αϋπνία και υπερυπνία), ευερέθιστη διάθεσης, συναισθήματα άγχους και ενοχών, αίσθημα μοναξιάς, αίσθημα αβοηθησίας, μείωση της αυτοπεποίθησης/αυτοεκτίμησης, μειωμένη ικανότητα για συγκέντρωση και απώλεια του σεξουαλικού ενδιαφέροντος μεταξύ πολλών άλλων συμπτωμάτων.
Σε ακραίες περιπτώσεις, η κατάθλιψη μπορεί να οδηγήσει και σε αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές, ακόμα και σε αυτοκτονία όταν η ανυπαρξία φαντάζει καλύτερη λύση από μια «ανυπόφορη» ζωή…
Είναι μια πολύ δυσάρεστη κατάσταση καθώς επηρεάζεται, όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό, πλήρως η λειτουργικότητα του ατόμου. Συνήθεις δραστηριότητες που πραγματοποιούνται δίχως ιδιαίτερη σκέψη και προσπάθεια, πλέον αποτελούν ένα «θεόρατο βουνό» που χρειάζεται τρομερή σωματική, ψυχική και πνευματική προσπάθεια για να το «ανεβείς». Καθημερινές δραστηριότητες όπως η εργασία, οι δουλειές του σπιτιού, τα ψώνια στο σούπερ μάρκετ, η προσωπική υγιεινή, οι βόλτες με φίλους, τα χόμπι, η επικοινωνία με τους άλλους ανθρώπους μπορεί να εγκαταλειφθούν, μεταξύ άλλων, με δραματικές συνέπειες στη λειτουργικότητα και την ψυχολογία του ατόμου.
Τι προκαλεί όμως την κατάθλιψη;
Συνήθως μιλάμε για έναν συνδυασμό βιολογικών και περιβαλλοντικών παραγόντων που «απαιτούνται» ώστε να εκλυθεί ένα καταθλιπτικό επεισόδιο. Πλήθος ερευνών έχει καταδείξει τη σημασία του βιολογικού παράγοντα στην εμφάνιση της κατάθλιψης που, με πολύ απλά λόγια, αναφέρει πως υπάρχουν αυξημένες πιθανότητες της εμφάνισης της αν ένας ή και οι δύο γονείς μας εμφάνισαν καταθλιπτικό επεισόδιο κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Συνήθως, όμως, οι λεγόμενοι γενετικοί παράγοντες δεν αρκούν, από μόνοι τους, για την εμφάνισης ενός καταθλιπτικού επεισοδίου με τα συμπτώματα που αναφέραμε. Κάποιος ή κάποιοι ψυχοκοινωνικοί παράγοντες έρχονται να προστεθούν στην προδιάθεση του ατόμου για κατάθλιψη και οδηγούν στην εμφάνιση ενός επεισοδίου. Αυτοί μπορεί να είναι, μεταξύ άλλων, μια σημαντική απώλεια (ανθρώπου, κοινωνικής θέσης, εργασίας), μια αλλαγή περιβάλλοντος (μετακόμιση σε άλλη πόλη/χώρα), ένα τραυματικό γεγονός (βιασμός, αυτοκινητιστικό ατύχημα), η διάλυση μιας σχέσης/γάμου, ένα ιστορικό μη υποστηρικτικών σχέσεων με άλλους ανθρώπους (ρομαντικές σχέσεις/φίλοι), η αποτυχία στην επιτέλεση ενός πολύ σημαντικού στόχου ακόμα και το πέρασμα της ηλικίας.
Σε επίπεδο εγκεφάλου, στην κατάθλιψη έχει παρατηρηθεί η μείωση στη δραστηριότητα συγκεκριμένων νευροδιαβιβαστών (κυρίως της ντοπαμίνης, της σεροτονίνης και της νορεπινεφρίνης).
Η γνωσιακή-συμπεριφοριστική θεραπεία, με πλήθος ερευνών που ανάγονται στη δεκαετία του 1970, έχει βοηθήσει τα μέγιστα στην ψυχοθεραπευτική αντιμετώπισης της κατάθλιψης σε σημείο να θεωρείται, πια, η πιο αποτελεσματική ψυχοθεραπευτική προσέγγιση στην αντιμετώπισή της. Με την έμφαση που δίνει στην αλληλεπιδραστική σχέση των σκέψεων, των συναισθημάτων και της συμπεριφοράς του ατόμου, η γνωσιακή-συμπεριφοριστική θεραπεία δίνει τεράστια έμφαση στη «γνωσιακή τριάδα» της κατάθλιψης.
Αυτή περιλαμβάνει την αρνητική θεώρηση του ατόμου για τον εαυτό του: «είμαι άχρηστος, ανίκανος, ανεπαρκής, αβοήθητος», την αρνητική θεώρηση για το μέλλον: «θα είναι ζοφερό, «μαύρο», χωρίς ελπίδα» και την αρνητική θεώρηση για τον κόσμο: «είναι άδικος, σκληρός, δύσκολος». Οι συγκεκριμένη γνωσιακή τριάδα που εντοπίζεται στους ανθρώπους με κατάθλιψη δημιουργεί αλλεπάλληλους φαύλους κύκλους αρνητικών σκέψεων οι οποίες «μηρυκάζονται» καθημερινά με συνέπεια να ενισχύονται και να αποτελούν μια «παγιωμένη» και αμετάλλακτη κατάσταση στο μυαλό του ατόμου «βυθίζοντάς» το ακόμα περισσότερο στη δίνη της νόσου.
Η γνωσιακή συμπεριφοριστική ψυχοθεραπεία έχει ως στόχο να δώσει εργαλεία διαχείρισης των συμπτωμάτων της κατάθλιψης, να βρει αποτελεσματικότερους τρόπους αντιμετώπισης των καθημερινών προβλημάτων του ατόμου, να αλλάξει τα πρότυπα σκέψης και συμπεριφοράς του ατόμου με απώτερο στόχο την επαναφορά της λειτουργικότητας του ατόμου και τις ευεργετικές συνέπειες που θα έχει αυτό στη συναισθηματική του κατάσταση.
Η γνωσιακή αρχή της προσέγγισης, ότι δηλαδή οι ερμηνείες που δίνουμε στα γεγονότα και όχι τα γεγονότα αυτά καθαυτά είναι ο βασικός «οδηγός» που χρησιμοποιείται όταν αναδεικνύουμε τις αρνητικά χρωματισμένες αυτόματες σκέψεις (σκέψεις που δεν περνούν από τον συνειδητό έλεγχο) και τις πεποιθήσεις του ατόμου που υποφέρει από κατάθλιψη. Πολύ βασικό σημείο της θεραπείας είναι, λοιπόν, να αναγνωρίσει ο θεραπευόμενος το περιεχόμενο των σκέψεων του και πώς αυτό επιδρά στη συναισθηματική του κατάσταση και στο επίπεδο της συμπεριφοράς του ή στην απουσία αυτής εν προκειμένω.
Η απουσία συμπεριφοράς του ατόμου με κατάθλιψη είναι το επόμενο κομμάτι στο οποίο η γνωσιακή-συμπεριφορική θεραπεία δίνει πολύ μεγάλη έμφαση. Ουσιαστικά, η μη συμπεριφορά του ατόμου το οδηγεί στο να στερεί από τον εαυτό του την πιθανότητα να αντλήσει ικανοποίηση από κάποια δραστηριότητα βασιζόμενος στην αυτοεκπληρούμενη προφητεία ότι «αποκλείεται να χαρεί από κάτι». Η απουσία δραστηριότητας κρατά το άτομο «εγκλωβισμένο» στο σπίτι και στο κρεβάτι του, «φυλακισμένο» στις αρνητικές του σκέψεις και θεωρήσεις για τα πράγματα που ολοένα ενισχύονται και γίνονται ακόμα πιο άκαμπτες. Το πρόγραμμα δραστηριοτήτων, που στην αρχή μπορεί να στερούνται κάποιας απόλαυσης, είναι το καίριο σημείο της θεραπείας που έχει σαν στόχο, με κλιμακούμενα βήματα και «μικρές» στην αρχή «επιτυχίες», να επαναδραστηριοποιήσει το άτομο, να «κινήσει» και πάλι τα «γρανάζια της μηχανής του» αρχίζοντας, σιγά-σιγά, την αμφισβήτηση της καθολικότητας των αρνητικών του σκέψεων και της ισχύος τους, με απώτερο στόχο την αμφισβήτηση των άκαμπτων διαπιστώσεων της «γνωσιακής τριάδας» που κρατούσαν το άτομο μακριά από ανθρώπους και δραστηριότητες.
Πρόκειται για μια πολύ δύσκολη, το δίχως άλλο, προσπάθεια, που εστιάζει στις σκέψεις, στα συναισθήματα και στη συμπεριφορά του ατόμου στην οποία, χρησιμοποιούμε την αλληλεπιδραστική τους σχέσης «υπέρ μας» ώστε ο θετικός αντίκτυπος στον ένα τομέα να επιφέρει ευεργετικές αλλαγές και στους άλλους!
Οι προκλήσεις της ζωής στον «δραματικά» γρήγορο και απαιτητικό από κάθε άποψη 21ο αιώνα, έχουν φέρει την κατάθλιψη στο «προσκήνιο» των ψυχικών διαταραχών. Όπως και σε όλες τις νόσους, το πρώτο και πιο σημαντικό βήμα είναι η αναγνώριση και η αποδοχή του προβλήματος και στη συνέχεια η αναζήτηση επαγγελματικής βοήθειας από έναν εξειδικευμένο ψυχολόγο/ψυχοθεραπευτή ή/και ψυχίατρο. Δεν χρειάζεται ο 21ος αιώνας να μείνει στη μνήμη μας ως ο «αιώνας της κατάθλιψης»…
Κωνσταντίνος Αϊτάκης, Ψυχολόγος-Ψυχοθεραπευτής